O projekcie

Projekt „Polscy ‘Grey Voters’. Wpływ zmian demograficznych na rynek wyborczy w Polsce. Studium cyklu wyborczego lat 2023-2025, realizowany pod kierownictwem Agnieszki Turskiej-Kawy, został przyznany w edycji OPUS 41 (HS5) przez Narodowe Centrum Nauki. Jego inspiracją są obserwowane zmiany demograficzne oraz prognozowane możliwe ich oddziaływanie na przestrzeń rywalizacji wyborczej.

W liberalnych demokracjach jednym z podstawowych przedmiotów rywalizacji politycznej jest konkurowanie o poparcie wyborców. Podczas wyborów istotnym elementem oceny szans poszczególnych podmiotów jest kwestia warunków, w którym przyszło im rywalizować. Wybory w takich ramach stanowią generalne narzędzie, służące do osiągania celów politycznych, które uzyskiwane są za pomocą powszechnie akceptowanych metod, respektujących reguły demokracji. Demokratycznym ideałem jest stan, w którym dla wszystkich podmiotów rywalizacji wyborczej warunki byłyby takie same, jednak jego osiągnięcie jest możliwe jedynie teoretycznie. Decyduje o tym przede wszystkim różny poziom zasobów, które pozostają w dyspozycji rywalizujących, oraz potencjał ich wykorzystania.  Andreas Schedler (2013)  zauważa w tym kontekście, że faktyczny koszt rywalizacji wyborczej jest funkcją dotarcia do tych segmentów elektoratu, które mogą dać sukces w wyborach.

Możliwym mechanizmem takiego pozycjonowania oferty wyborczej jest segmentacja demograficzna. Pozwala ona podmiotom rywalizacji wyborczej efektywnie alokować zasoby w tych obszarach struktury społecznej, w których występuje największe prawdopodobieństwo pozyskania poparcia. Istotą skuteczności segmentacji demograficznej jest oznaczenie tych części struktury społecznej, które będą zwiększać swoją siłę wyborczego oddziaływania. Antycypacja takich procesów pozwala szukać poparcia wśród tych grup wyborców, które będą zyskiwały na znaczeniu.

W Polsce, podobnie jak w innych państwach postindustrialnych, zmienia się struktura demograficzna społeczeństwa (Informacja o sytuacji osób starszych na podstawie badań Głównego Urzędu Statystycznego 2018). W jej wyniku wzrasta odsetek osób starszych w populacji (Struktura ludności i starzenie się społeczeństwa – Statistics Explained 2019).  Dostępne prognozy demograficzne pozwalają sądzić, że proces ten będzie z czasem coraz silniej oddziaływał zarówno na przebieg rywalizacji wyborczej, jak i na wyniki wyborów. A dla zagwarantowania stabilnego i sprawiedliwego przebiegu procesów rywalizacji wyborczej niezbędne jest uczestnictwo wszystkich grup demograficznych oraz brak trwałej dominacji żadnej z nich w rozstrzygnięciach wyborczych. Dynamiczne zwiększanie odsetka „grey voters” (czyli wyborców w okresie później dojrzałości, z reguły po 65 r.ż.) wśród ogólnej liczby wyborców, może w niedalekiej przyszłości doprowadzić do procesu delegitymizacji wyborów i wybranej w ich wyniku politycznej reprezentacji wśród pozostałej części społeczeństwa (Davidson 2016).

Zmiany związane z demograficznym starzeniem się ludności analizowane są od kilku dziesięcioleci, ale ich rozmiary okazały się większe, niż uprzednio zakładano (Błędowski et al. 2012; Markiewicz and Skawina 2015). Składa się na to kilka przyczyn, z których w Polsce wśród istotnych jest skala procesów migracyjnych. W następstwie poszukiwania przez młodych ludzi zatrudnienia poza granicami kraju dochodzi nie tylko do przyspieszenia tempa wzrostu odsetka ludzi starych w społeczeństwie, ale i do zwiększenia dysproporcji między poszczególnymi regionami kraju. Szczególnie w słabiej rozwiniętych gospodarczo regionach Polski tempo wzrostu odsetka ludzi starych jest wyższe niż ogółem w kraju. Poza migracjami, wśród innych przyczyn należy wskazać wydłużanie się przeciętnego okresu trwania życia ludzkiego, spadek dzietności czy lepszą opieką zdrowotną. Pociąga to za sobą wiele konsekwencji społecznych, które związane są z wydłużoną aktywnością seniorów. Wśród nich wyróżnić należy powiększenie tej grupy (zarówno w liczbach bezwzględnych jak i rozumianą jako udział w całości populacji) i większą aktywność wyborczą najstarszych obywateli.

Charakter badań

Badania terenowe będą miały charakter longitudinalny. Obejmują wyjściowo grupę 480 seniorów (osób powyżej 65 roku życia). Próba została dobrana w sposób losowy, co ma zapewnić najwyższą reprezentatywność badania. I tura badań odbędzie się w okresie listopad-grudzień 2022 roku. Kolejne – wśród tych samych osób – w listopadzie-grudniu 2023, maju-czerwcu 2024, sierpniu-wrześniu 2025. Każda tura badań realizowana jest przez wyszkolony zespół ankieterów terenowych, którzy przeprowadzają z respondentami wywiady w ich miejscu zamieszkania (lub innym wskazanym przez badanego) z wykorzystaniem ustrukturalizowanego kwestionariusza. W podjętych badaniach będziemy szukali odpowiedzi na pytania o motywy wyborcze najstarszych obywateli, ich podmiotowość polityczną, ale także ich oczekiwania społeczno-polityczne, poglądy i opinie wobec szeroko rozumianej polityki. Interesuje nas także jakość życia najstarszych obywateli, ich potrzeby i emocje, poczucie bezpieczeństwa, które mogą mieć istotny wpływ na kierunki podejmowanych zachowań w przestrzeni publicznej. Jest to niezwykle ważny segment obywateli i poprzez realizowany projekt chcemy im oddać głos.

Znaczenie projektu

Realizacja przedstawianego projektu badawczego będzie miała znaczenie na trzech podstawowych płaszczyznach. Po pierwsze, wypełni znaczącą lukę w polskich badaniach wyborczych, w których pomimo 30 lat funkcjonowania demokratycznych wyborów, nie pojawiły się badania analizujące kompleksowy wpływ zmian demograficznych na rywalizację wyborczą w Polsce. Jego wyniki wesprą określenie jakości mechanizmów wyborczej rywalizacji, wskazania niezbędnych korekt w istniejącym systemie normatywnym czy stworzenia materiału eksperckiego dla instytucji systemu politycznego (m.in. Państwowa Komisja Wyborcza, Krajowe Biuro Wyborcze, Kancelarie Sejmu i Senatu) Po drugie, przeprowadzone badania wpisują się w światową tendencję do realizacji projektów, które eksplorują jeden z najbardziej popularnych obecnie problemów w nauce o polityce – potencjalnych źródeł kryzysu systemów demokratycznych. Wśród kilku najważniejszych, wskazują one problem dekonsolidacji współczesnych demokracji, której jednym z istotnych wymiarów jest międzypokoleniowa antagonizacja grup społecznych. Po trzecie, zaproponowany charakter badania ma innowacyjny charakter, gdyż umożliwia przeprowadzenie podłużnych wywiadów ustrukturyzowanych w odniesieniu do czterech rodzajów elekcji: do Parlamentu Europejskiego, parlamentarnej, prezydenckiej i samorządowej. W dotychczasowej praktyce badania procesu rywalizacji wyborczej, podobną konstrukcję miały jedynie pojedyncze projekty badawcze, które jednak były znacząco ograniczone czasowo (Lindberg, 2006; Munck, 2009). Wyniki nie tylko pozwolą na diagnozę podjętego problemu, ale również dadzą możliwość uchwycenia specyfiki motywów zachowań w poszczególnych elekcjach, oraz zmianę w czasie w odniesieniu do kontekstów społeczno-politycznych. Dodatkową wartością integralnie wpisaną w projekt jest jego interdyscyplinarność. Współpraca badaczy kluczowych dla problemu dyscyplin – nauk o polityce i administracji, nauk socjologicznych, pedagogiki, psychologii, nauk o komunikacji społecznej i mediach pozwoli na ponadstandardową analizę modelu.