Jakość życia seniorów w Polsce- wytyczne po polityki senioralnej

dr Kornelia Batko, Prof. US

Wprowadzenie

Polityki publiczne oraz zdrowotne każdego kraju mają na celu właściwą troskę o obywateli i jakość życia społeczeństwa. Ponieważ w systemie opieki zdrowotnej zdrowie ludności jest podstawowym składnikiem bogactwa narodowego, zdrowie traktowane jest jako dobro publiczne i wartość społeczna. Problemem, który w ostatnich latach dotyka systemu opieki zdrowotnej jest starzejące się społeczeństwo. Starzenie się społeczeństwa jest jednym z kluczowych trendów demograficznych na całym świecie, a Polska nie stanowi wyjątku. Zjawisko to może mieć wielopłaszczyznowe konsekwencje dla obywateli, poszczególnych sektorów gospodarki czy polityki publicznej, a w szczególności opieki zdrowotnej. 

Analizy pokazują, ze społeczeństwo się starzeje

Analizy World Health Organization ukazują, że wielkość segmentu osób w wieku powyżej 60 lat wzrośnie z 1 mld w 2020 r. do 1,4 mld w 2030 roku. Do roku 2050 grupa ta podwoi się i wyniesie ok. 2,1 miliarda. Oczekuje się, że liczba osób w wieku 80 lat i starszych potroi się w latach 2020-2050 i osiągnie 426 milionów [1]. Inne prognozy obrazowo pokazują, że do 2050 roku liczba osób liczba osób w wieku 80 lat i więcej potroi się, a do tego czasu co szósta osoba na świecie będzie miała więcej niż 65 lat.

Podobne analizy przeprowadzone dla Polski ukazują, iż liczba ludności w wieku 60 lat i więcej w Polsce w roku 2030 ma wzrosnąć do poziomu 10,8 mln, a w 2050 r. Polska stanie się jednym z krajów europejskich z najwyższym współczynnikiem starości, który wzrośnie dwukrotnie i wyniesie prawie 40%, czyli seniorów w Polsce będzie ok. 13,7 mln [2, 3].

Z danych zebranych podczas Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2021 wynika, że osoby starsze, powyżej 60 roku życia, to obecnie 26 proc. ludności Polski [4]. Kolejnym wskaźnikiem wskazującym na stopniowe starzenie się społeczeństwa w Polsce, co ma wpływ na różne aspekty, takie jak systemy emerytalne, służba zdrowia i potrzeby opieki nad osobami starszymi jest tzw. wskaźnik starości. Wskaźnik starości demograficznej: Wskaźnik ten odnosi się do liczby osób w wieku 65 lat i więcej na 100 osób w wieku produkcyjnym (zazwyczaj 15-64 lata). Wskaźnik ten zwiększa się w miarę starzenia się populacji, co oznacza większe obciążenie systemów opieki zdrowotnej i emerytalnych. Na dzień września 2021 roku, wskaźnik starości w Polsce wynosił około 23, co oznaczało, że na 100 osób w wieku produkcyjnym (15-64 lat) przypadało około 23 osób w wieku poprodukcyjnym (65 lat i więcej). W roku 2021 na seniora przypadało 2,66 osób w wieku produkcyjnym, ale ta proporcja będzie się zmieniać w niekorzystnym kierunku [3].

Niepokojąco prezentuje się również współczynnik dzietności w Polsce, który odnosi się do liczby dzieci, jakie przypada na jedną kobietę w wieku rozrodczym. W Polsce przybiera on tendencję spadkową i wynosił 2022 roku 1,261 (w 2021 było to: 1,320) [5].

Niski wskaźnik dzietności jest jednym z czynników przyspieszających proces starzenia się społeczeństwa, ponieważ rodzi się mniej dzieci, a zatem przyszłych dorosłych. Współczynnik przyrostu naturalnego w 2022 roku był ujemny (-3,8).

Dane GUS ukazują, że z 9,8 mln osób 60+ nie pracowało zawodowo w 2020 r. 85,5 proc. (8,1 mln) [6]. Osoby te utrzymują się głównie z emerytury lub renty, ale również wśród pracujących 1,4 mln seniorów 38,7 proc. posiadało prawo do emerytury. Przeciętna miesięczna emerytura i renta brutto wypłacana z pozarolniczego systemu ubezpieczeń społecznych ukształtowała się w 2021 r. na poziomie 2623 zł (wzrost o 6,9% w stosunku do roku 2020), a z KRUS osiągnęła wartość 1429 zł (wzrost o 3,8%) [3].  Z Badania spójności społecznej wynika, że w pierwszej połowie 2018 r. ponad jedna czwarta osób (ok. 28%) w wieku co najmniej 65 lat tworzyła gospodarstwa jednoosobowe [7]. Pozostałe osoby wchodziły w skład gospodarstw domowych wieloosobowych, z czego połowa – to gospodarstwa dwuosobowe. Warto zaznaczyć, iż w gospodarstwach domowych składających się wyłącznie z seniorów świadczenia socjalne stanowiły 84,7 proc. dochodów rozporządzalnych w 2020 roku, a w skrajnym ubóstwie żyło 4,3 proc. seniorów w takich gospodarstwach. W 2021 r. w ubóstwie skrajnym, szacowanym w oparciu o wydatki gospodarstw domowych, żyło 3,3% osób w wieku 60 lat i więcej, co oznacza, że w stosunku do 2020 r. stopa ubóstwa skrajnego wśród seniorów spadła o 1,0 p. proc. [3]. Analizując rozmieszczenie geograficzne osób starszych w Polsce można zauważyć, że większość osób w wieku senioralnym zamieszkuje w miastach [3]. W 2021 r. wskaźnik urbanizacji dla osób w wieku 60 lat i więcej ukształtował się na poziomie 64,3%. Wśród mieszkańców miast osoby w wieku senioralnym stanowiły 27,7%, a w gronie osób zamieszkałych na wsi odsetek seniorów wyniósł 22,7%. Gminy z największym odsetkiem seniorów powyżej 65 roku życia, wynoszącym ponad 20%, są w woj. podlaskim, świętokrzyskim, łódzkim i w lubelskim [8].

Starzenie społeczeństwa wyzwaniem polityki społecznej

Z przytoczonych danych widać, że starzenie się społeczeństwa będzie coraz większym problemem, który będzie dotyczył wielu podmiotów państwowych. Wyzwaniem dla polityki zdrowotnej oraz społecznej stanie się potrzeba wydłużenia oczekiwanego trwania życia w zdrowiu. Średnia długość życia w Polsce zwiększała się na przestrzeni lat, głównie dzięki postępowi w opiece zdrowotnej i poprawie warunków życia. Wydłużenie życia wpływa na zwiększenie liczby osób w starszym wieku. Na dzień września 2021 roku, średnia długość życia w Polsce wynosiła około 78 lat dla mężczyzn i około 83 lata dla kobiet. Według aktualnych danych oczekiwane trwanie życia w zdrowiu wynosi w przypadku kobiet 63,3 roku, a w przypadku mężczyzn– 59,7 roku [9]. Z kolei oczekiwany czas trwania życia w chorobie w przypadku kobiet wynosi aż 18,4 roku (to stanowi 22,5% – prawie 1/4 przeciętnego czasu trwania życia kobiet), a u mężczyzn – 14,4 roku (19,4%). Te dane ukazują jak ważne jest dbanie o poprawę jakości życia seniorów. Priorytetem powinno stać się opracowanie projektów mających na celu wspomaganie aktywności osób starszych i dbanie o ich dobre zdrowie i dobrostan psychospołeczny.

Problemy zdrowotne seniorów

Starzenie się społeczeństwa to złożony proces, który ma wpływ na różne aspekty życia, takie jak systemy opieki zdrowotnej, emerytalne, rynki pracy i społeczność jako całość. W związku z tym rządy i instytucje muszą podejmować odpowiednie środki w celu przystosowania się do tego zjawiska. Problemy zdrowotne seniorów to kwestie związane z procesem starzenia się organizmu, które mogą wpływać na jakość życia osób starszych. Wraz z wiekiem, organizm staje się bardziej podatny na różnego rodzaju schorzenia i choroby. Oto niektóre z głównych problemów zdrowotnych, z którymi mogą się borykać seniorzy:

  1. Choroby serca i układu krążenia: Wraz z wiekiem wzrasta ryzyko chorób serca, takich jak nadciśnienie, choroba wieńcowa, zawał serca, czy niewydolność serca.
  2. Choroby neurodegeneracyjne: Wiek jest głównym czynnikiem ryzyka wystąpienia chorób neurodegeneracyjnych, takich jak choroba Alzheimera czy choroba Parkinsona.
  3. Choroby układu oddechowego: Seniorzy są bardziej podatni na zapalenie płuc, przewlekłą obturacyjną chorobę płuc (POChP) i inne choroby układu oddechowego.
  4. Choroby układu kostno-mięśniowego: Osoby starsze mogą cierpieć na artretyzm, osteoporozę i inne schorzenia związane z kośćmi i mięśniami.
  5. Problemy z widzeniem i słuchem: Wiek może wpływać na jakość widzenia i słuchu, co może wpływać na codzienne funkcjonowanie seniorów.
  6. Cukrzyca: Wzrost ryzyka wystąpienia cukrzycy typu 2 jest związany z wiekiem, nadwagą i brakiem aktywności fizycznej.
  7. Depresja i zaburzenia psychiczne: Starzenie się może być związane z utratą bliskich osób i zmianami życiowymi, co może prowadzić do depresji i innych zaburzeń psychicznych.
  8. Choroby układu pokarmowego: Zmniejsza się wydzielanie soków trawiennych i ogólna wydajność układu pokarmowego, co może prowadzić do problemów z trawieniem.
  9. Nietrzymanie moczu: To częsty problem u osób starszych, zwłaszcza u kobiet.
  10. Choroby nowotworowe: Wraz z wiekiem rośnie ryzyko wystąpienia różnych typów nowotworów.
  11. Mobilność i upadki: Seniorzy mogą mieć trudności z utrzymaniem równowagi i kontrolą nad ruchem, co zwiększa ryzyko upadków i związanymi z nimi kontuzjami.
  12. Polipragmazja: Starsze osoby często przyjmują wiele leków, co może prowadzić do interakcji między nimi i działań niepożądanych.

W 2021 r., podobnie jak w latach wcześniejszych, głównymi przyczynami zgonów były choroby układu krążenia oraz choroby nowotworowe [3]. Choroby układu krążenia odpowiadały za 37,6% zgonów osób starszych, a nowotwory za 19,6%.  w populacji osób w wieku senioralnym,

Dobrostan seniorów

Bardzo ważnym zagadnieniem dotyczącym seniorów jest ich dobrostan, powiązany z dbałością o ich dobre samopoczucie, zdrowie i jakość życia. Zadowolenie z życia osób starszych w Polsce zależy od wielu czynników, takich jak warunki życia, dostęp do usług medycznych, wsparcia społecznego, poziom aktywności społecznej i finansowej, a także ogólnej jakości życia. Przeprowadzone w 2018 badania ukazują, że wskaźnik zadowolenia z życia w populacji osób starszych (65 plus) osiągnął w Polsce wartość prawie 80%. Niemniej jednak wyraźnie częściej zadowolone ze swojego życia były osoby starsze z gospodarstw domowych złożonych z co najmniej dwóch osób (82% zadowolonych) niż osoby samotnie gospodarujące (73% zadowolonych) [3]. Wyniki Badania spójności społecznej z 2018 r. wskazują, że dobrym samopoczuciem charakteryzowało się w Polsce ok. 38% osób w wieku 65 lat i więcej. Interesujący obraz ukazują również dane na temat poziomu subiektywnej jakości życia. Pokazują one bowiem skalę współwystępowania składowych dobrobytu subiektywnego, tj.: zadowolenia (satysfakcji) z życia ogólnie rzecz biorąc, dobrego samopoczucia (stanu emocjonalnego) oraz poczucia sensu w życiu. Badania przeprowadzone w 2018 roku pokazują, iż kumulacja wszystkich trzech branych pod uwagę pozytywnych aspektów subiektywnego dobrobytu zaobserwowana została wśród ok. 30% mieszkańców Polski w wieku co najmniej 65 lat [3].  Wyraźne są dysproporcje w tej kwestii między grupą osób starszych w wieku 65–74 lata a osobami po 74 roku życia. Wysokim poziomem dobrobytu subiektywnego charakteryzowało się bowiem ok. 35% osób pomiędzy 65 a 74 rokiem życia wobec 22% osób w najstarszej z analizowanych grup wieku (75 lat i więcej). Najważniejszymi determinantami dobrobytu subiektywnego osób starszych okazały się: ocena „drogi życiowej”, stan zdrowia (odzwierciedlany przez subiektywną samoocenę), sytuacja materialna opisywana w kontekście warunków życia i stanu równowagi budżetowej (ale nie wysokości bieżących dochodów) oraz pozostawanie w trwającym związku małżeńskim lub związku nieformalnym. Spośród zmiennych opisujących kontakty społeczne istotny wpływ mają: możliwość zwrócenia się o wsparcie duchowe do dzieci lub wnuków oraz obecność przynajmniej jednej osoby, którą można nazwać przyjacielem. Ponadto determinantą istotną na poziomie 1% okazał się wskaźnik zaangażowania religijnego. W zakresie sytuacji materialnej, analiza pokazuje, że dla jakości życia osób starszych ważne są zarówno zgromadzone i pozostające do dyspozycji zasoby materialne (warunki zamieszkania, wyposażenie gospodarstwa w potrzebne dobra), ja i niedoświadczanie problemów z zaspokojeniem podstawowych potrzeb oraz utrzymaniem równowagi budżetowej.

Kluczowe elementy dbania o dobrostan osób starszych i ich zadowolenie z życia to przede wszystkim zapewnienie im odpowiednich usług medycznych i opieki zdrowotnej, regularne wizyty u lekarza, monitorowanie stanu zdrowia, dostęp do leków i rehabilitacji pomagają w zapobieganiu i leczeniu chorób. Równie ważne jest zapewnienie bezpieczeństwa, gdyż starsze osoby mogą być bardziej narażone na różnego rodzaju zagrożenia, takie jak upadki, przestępczość czy nadużycia. Zapewnienie odpowiednich warunków mieszkaniowych, wsparcie opieki długoterminowej i dostęp do usług pomagających w zapewnieniu bezpieczeństwa. Ważne jest również zapewnienie stabilności finansowej starszym osobom, szczególnie jeśli nie są już aktywne zawodowo. System emerytalny i inne świadczenia socjalne odgrywają ważną rolę w tym zakresie. W dbaniu o dobrostan nie można pominąć aktywności fizycznej i umysłowej, gdyż ruch pomaga utrzymać sprawność fizyczną, a ćwiczenia umysłowe wspierają funkcje poznawcze. Należy pamiętać o tym, że wyizolowanie społeczne może być problemem dla osób starszych, zwłaszcza w przypadku tych, które straciły bliskich lub mają ograniczone możliwości poruszania się. Dlatego ważne jest, aby zachęcać do utrzymywania kontaktów społecznych i zapewnić wsparcie emocjonalne. Zachęcanie osób starszych do uczestnictwa w aktywnościach kulturalnych i rekreacyjnych, takich jak koncerty, wystawy czy lekcje, pomaga w utrzymaniu zainteresowań i aktywnego stylu życia. Niektóre osoby starsze mogą wymagać wsparcia w codziennych czynnościach, takich jak kąpiel, ubieranie się czy przygotowywanie posiłków. Opieka długoterminowa, tak jak opieka domowa czy pobyt w domu opieki, może być niezbędna w takich przypadkach.

Wyzwania związane ze starzeniem się społeczeństwa

Starzenie się społeczeństwa w Polsce niesie ze sobą wiele wyzwań. Osoby starsze w Polsce stanowią znaczący odsetek społeczeństwa, co wiąże się z różnymi wyzwaniami i zagadnieniami społecznymi, zdrowotnymi, ekonomicznymi i politycznymi. Aby sprostać tym wyzwaniom, konieczne jest wdrażanie kompleksowych polityk senioralnych skupiających się na wielu aspektach życia seniorów

Oto kilka kluczowych kwestii związanych z seniorami w Polsce:

  • Opieka zdrowotna: W miarę starzenia się populacji rośnie zapotrzebowanie na opiekę medyczną i pomoc w opiece długoterminowej. System opieki zdrowotnej stara się dostosować do tych potrzeb, ale czasami brakuje wystarczających zasobów. Konieczne są inwestycje w opiekę medyczną i zapewnienie lepszej dostępności do specjalistycznych usług. Co może znacząco poprawić jakość życia osób starszych w Polsce.
  • Emerytury i świadczenia: W Polsce funkcjonuje system emerytalny, w którym seniorzy otrzymują emerytury i świadczenia socjalne. Jednak wielu emerytów boryka się z niskimi emeryturami, szczególnie jeśli nie mieli stabilnej pracy przez całe życie zawodowe. System emerytalny wymaga długofalowego planowania i reform, aby zapewnić godziwe warunki bytowe dla osób starszych i czekającym nas zmianom demograficznym i wydłużeniu długości życia.
  • Aktywność społeczna: Wiele organizacji pozarządowych i instytucji starają się promować aktywność społeczną seniorów i stworzyć dla nich miejsca spotkań, zajęć czy możliwości wolontariatu.
  • Problem starzenia się ludności: Starzenie się populacji może wpływać na rozwój kraju, w tym na rynki pracy, system emerytalny i gospodarkę jako całość. Władze podejmują działania mające na celu zapobieżenie niektórym negatywnym skutkom tego procesu.
  • Zdrowie i samopoczucie: Starzenie się wiąże się z różnymi wyzwaniami zdrowotnymi. Polska stara się rozwijać programy profilaktyczne i zapewniać dostęp do odpowiednich usług medycznych dla seniorów.
  • Zabezpieczenie społeczne: W Polsce istnieje wiele programów i inicjatyw, które mają na celu wspieranie seniorów w codziennym życiu i zapewnienie im bezpieczeństwa socjalnego.

Ważne jest, aby społeczeństwo, władze i instytucje kontynuowały prace nad tworzeniem odpowiednich warunków dla seniorów w Polsce. Starzenie się populacji to zjawisko globalne, a więc wyzwania związane z seniorami są obecne nie tylko w Polsce, ale także na całym świecie. Wspieranie i szanowanie osób starszych to ważny aspekt budowania sprawiedliwego i zrównoważonego społeczeństwa.

Podsumowanie

Polska, podobnie jak wiele innych krajów, ma do czynienia z trendem starzenia się populacji. Wzrost średniej długości życia i niższe wskaźniki urodzeń prowadzą do zwiększenia odsetka osób w starszym wieku w społeczeństwie. W rezultacie zapotrzebowanie na odpowiednie wsparcie i usługi dla osób starszych staje się coraz bardziej pilne. Wraz ze starzeniem się populacji wzrasta zapotrzebowanie na specjalistyczną opiekę zdrowotną dla osób starszych.

Skuteczna opieka geriatryczna wymaga odpowiednich zasobów, odpowiednio wyszkolonych specjalistów i dostępu do odpowiedniej infrastruktury medycznej. Seniorzy w większości nie mogą sobie pozwolić na finansowanie takiej opieki, dlatego również wysokość emerytur oraz dostępność innych form zabezpieczenia społecznego dla osób starszych są istotnymi zagadnieniami w polityce senioralnej. Ważne jest, aby zapewnić godne emerytury i odpowiednie wsparcie finansowe seniorom. Warunki życia osób starszych w Polsce nie są najlepsze, zwłaszcza jeśli chodzi o mieszkanie. W 2018 roku około 8% osób starszych żyło w mieszkaniach bez łazienki, ustępu lub bieżącej wody [7]. Zdarzały się także osoby, których nie stać było na zaspokojenie elementarnych potrzeb, czyli zakup odpowiedniej żywności. Co dwudziesta piąta osoba w wieku co najmniej 65 lat żyła w gospodarstwach, w których nie można było zjeść co drugi dzień pełnowartościowego posiłku z mięsem, rybą lub ich wegetariańskim odpowiedni. Sytuacja finansowa, posiadane zasoby materialne poszczególnych osób czy ich gospodarstw domowych należą do najważniejszych czynników warunkujących możliwości realizacji wielu celów, zaspokojenia różnych potrzeb życiowych.

Warto pamiętać o tym, że starsze osoby często mogą być bardziej narażone na wykluczenie społeczne, izolację i nadużycia. Polityka senioralna powinna skupiać się na ochronie praw osób starszych oraz zapewnieniu im równych szans i dostępu do różnych aspektów życia społecznego. Dla wielu osób starszych niezbędne jest wsparcie w codziennym funkcjonowaniu. Wsparcie w postaci usług opiekuńczych, pomocy domowej czy transportu może pomóc osobom starszym pozostać aktywnymi i niezależnymi. Należy się skupić również na zapewnieniu odpowiednich rozwiązań mieszkaniowych dla osób starszych. Dostępność dostosowanych mieszkań, domów opieki czy mieszkań wspomaganych może pomóc w zapewnieniu odpowiedniego środowiska dla seniorów. Warto zadbać również o profilaktykę, która obok dbałości o zdrowie, jest kluczowym aspektem w życiu osób starszych. Wspieranie inicjatyw zdrowotnych i zapobieganie chorobom może znacząco poprawić jakość życia seniorów. W dobie coraz bardziej rozwijającej się technologii, seniorzy mogą również być bardziej narażeni na wykluczenie cyfrowe, co utrudnia im korzystanie z różnych usług i możliwości dostępnych online. Polityka senioralna powinna zwracać uwagę na ten aspekt i wspierać inicjatywy umożliwiające edukację cyfrową i integrację seniorów w świecie technologii. Właściwa opieka medyczna, aktywność fizyczna, zdrowa dieta i regularne badania mogą pomóc w zapobieganiu lub opóźnianiu wielu problemów zdrowotnych związanych z wiekiem. Dlatego tak ważne jest, aby seniorzy mieli dostęp do kompleksowej opieki zdrowotnej i wsparcia. Konieczne staje się opracowywanie programów promujących dobre praktyki w zakresie zachowania i postaw starszych osób, aby umożliwić nową jakość tego etapu życia, ale także edukację prozdrowotną tej grupy społeczeństwa. Zwłaszcza, że w ostatnim czasie polityka zdrowotna, oprócz tradycyjnych instrumentów promocji zdrowego stylu życia, coraz częściej zwraca się w stronę instrumentów informacyjnych i technologii cyfrowych. Poszerzanie się segmentu osób najstarszych oraz obserwowane zmiany w obszarze ich aktywności generują szereg pytań o ich zdrowie i dobrostan psychospołeczny.

Literatura:

  1. WHO (2022): Aging and Health, https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/ageing-and-health (Odczyt: 27.04.2023).
  2. PARP (2020): Starzenie się społeczeństwa – wyzwanie dla rynku pracy, aktywizacja pracowników 50+- raport tematyczny, https://www.parp.gov.pl/storage/publications/pdf/Starzenie_sie_spoleczenstw.pdf (Odczyt: 27.04.2023).
  3. GUS (2021a): Sytuacja osób starszych w Polsce w 2021 r. https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/6002/2/4/1/sytuacja_osob_starszych_w_polsce_w_2021_r.pdf (Odczyt: 12.07.2023)
  4. GUS (2021): Ludność rezydująca – informacja o wynikach Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2021, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-rezydujaca-dane-nsp-2021,44,1.html, (Odczyt: 27.04.2023).
  5. GUS: Rocznik Demograficzny 2022, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/roczniki-statystyczne/roczniki-statystyczne/rocznik-demograficzny-2022,3,16.html, (Odczyt: 12.07.2023)
  6. Polska starzeje się coraz szybciej. GUS bije na alarm; https://businessinsider.com.pl/gospodarka/polska-starzeje-sie-coraz-szybciej-gus-bije-na-alarm/9139rn3 (Odczyt: 12.07.2023)
  7. GUS; Jakość życia osób starszych w Polsce, https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5486/26/2/1/jakosc_zycia_osob_starszych_w_polsce.pdf, (Odczyt: 12.07.2023)
  8. Demografia w Polsce. GUS nie ma dobrych wieści: społeczeństwo cały czas się starzeje, mediana wieku to 42 lata, https://www.bankier.pl/wiadomosc/Demografia-w-Polsce-GUS-mediana-wieku-to-42-lata-8455108.html , Odczyt: 12.07.2023)
  9. GUS (2021b): Trwanie życia w 2021 r., https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/trwanie-zycia/trwanie-zycia-w-zdrowiu-w-2021-r-,5,2.html (Odczyt: 27.04.2023).
Skip to content